Ποιά είναι τα...ηφαίστεια μας;

Η ηφαιστειακή τέφρα που για ημέρες ολόκληρες έκρυβε τον ήλιο στην Ισλανδία φέρνει ξανά στο φως της δημοσιότητας τα δεκάδες ηφαίστεια που υπάρχουν διάσπαρτα σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Η πρόσφατη έκρηξη στην Ισλανδία που προκάλεσε μπλακάουτ στα μέσα μαζικής μεταφοράς της Ευρώπης για σχεδόν μία εβδομάδα ήρθε να σπάσει εκατόν ενενήντα χρόνια σιωπής του ηφαιστειακού γίγαντα, αλλά και να γνωστοποιήσει στο κοινό αυτό που οι επιστήμονες γνωρίζουν καλά: ότι μπορεί τα ηφαίστεια της χώρας μας να κοιμούνται εδώ και χιλιάδες χρόνια, ωστόσο ανά πάσα στιγμή μπορεί να ξυπνήσουν... Οπως σημειώνουν οι Ελληνες ηφαιστειολόγοι στην «Espresso της Κυριακής», «τα ηφαίστεια δίνουν στοιχεία για τη δράση τους με πρόδρομα φαινόμενα μόλις έναν μήνα πριν από την πλήρη δραστηριότητά τους. Ετσι, κανείς δεν είναι σε θέση να γνωρίζει το αν και το πότε θα βγουν από τη χειμερία νάρκη τους. Απλώς, τα παρακολουθούμε».Και δεν είναι ούτε ένα ούτε, δύο αλλά τριάντα εννέα τα ηφαίστεια που υπάρχουν στην Ελλάδα. Από αυτά τα πέντε θεωρούνται ιδιαίτερα δραστήρια και γι’ αυτό έχουν μπει στο μικροσκόπιο των επιστημόνων των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για τα ηφαίστεια της Μήλου, των Μεθάνων, της Νισύρου, του Σουσακίου και φυσικά της Σαντορίνης, το οποίο έχει τη μεγαλύτερη καλδέρα στον κόσμο με ύψος 300 μέτρων και διάμετρο 11 χιλιομέτρων. Ολα βρίσκονται κατανεμημένα κατά μήκος μιας ζώνης μήκους 450 χιλιομέτρων, η οποία ξεκινά από τον Ισθμό της Κορίνθου και καταλήγει στη Νίσυρο. Η επικινδυνότητα των ηφαιστείων θεωρείται ουσιαστικά μηδενική, με εξαίρεση τη Μήλο, τα Μέθανα, τη Νίσυρο και τη Σαντορίνη, όπου ο κίνδυνος δεν είναι ανύπαρκτος, καθώς παρουσιάζουν σημαντική ηφαιστειακή δραστηριότητα.ΣΑΝΤΟΡΙΝΗΗ έκρηξη του ηφφαιστείου της Σαντορίνης περί το 1650 π.Χ. θεωρείται από τις μεγαλύτερες σε ολόκληρο τον πλανήτη. Οπως είναι γνωστό, η έκρηξη αυτή κατέστρεψε βίαια τον μινωικό πολιτισμό, ενώ νεότερες έρευνες έδειξαν ότι το τσουνάμι που προκάλεσε έφτασε μέχρι τις ακτές του σημερινού Ισραήλ, όπου εναπόθεσε στρώμα φερτών υλών με πάχος μεγαλύτερο των 40 εκατοστών. Σύμφωνα με τις τελευταίες επιστημονικές εκτιμήσεις, η έκρηξη εκτόξευσε στον αέρα 61 κυβικά χιλιόμετρα μάγματος και πέτρας, απελευθερώνοντας παράλληλα 100 κυβικά χιλιόμετρα τέφρας! Εξίσου ενδεικτικό για το μέγεθος της έκρηξης είναι το γεγονός ότι στάχτη από τη Σαντορίνη εντοπίστηκε στη μακρινή Γροιλανδία, όπως μας πληροφορεί ο αναπληρωτής καθηγητής Ηφαιστειολογίας του Πανεπιστημίου της Αθήνας Κώστας Κυριακόπουλος.Εκτοτε, στη Σαντορίνη δεν έχει σημειωθεί κάποια νέα έκρηξη αλλά η ηφαιστειακή δραστηριότητα είναι ιδιαίτερα έντονη. Μάλιστα, ο ομότιμος καθηγητής Γεωλογίας του ΑΠΘ Μιχάλης Φυτίκας και η ομάδα του παρακολουθούν το ηφαίστειο σε 24ωρη βάση και συλλέγουν στοιχεία από τον ειδικό σταθμό που έχουν εγκαταστήσει στην «καρδιά» του. Οπως λέει ο ίδιος, «η έκρηξη του ηφαιστείου έχει περίοδο επανάληψης 18 χιλιάδες χρόνια, απ’ ό,τι γνωρίζουμε τουλάχιστον. Εχουν περάσει μόλις 3.500, οπότε για πολλά ακόμη χρόνια δεν πρέπει να ανησυχούμε».ΝΙΣΥΡΟΣΣύμφωνα με τον κ. Φυτίκα, το ηφαίστειο της Νισύρου είναι αρκετά νεότερο από αυτό της Σαντορίνης αλλά εξίσου σημαντικό. Για τον λόγο αυτόν μάλιστα δημιούργησαν παρατηρητήριο, στο οποίο έχουν εγκαταστήσει και δύο σταθμούς που δίνουν καθημερινά στοιχεία για τη δραστηριότητα του ηφαιστείου.Το ηφαίστειο αναδύθηκε από τη θάλασσα πριν από 150 χιλιάδες χρόνια, οικοδομώντας έναν χερσαίο κώνο. Τα επόμενα χρόνια, είχε αρκετά έντονη δραστηριότητα, ενώ η ηφαιστειακή τέφρα κάλυπτε χιλιάδες χιλιόμετρα. Τελευταία φορά που έκανε αισθητή την παρουσία του ήταν το 1873, οπότε και σχηματίστηκε ένας κρατήρας βάθους 7 μέτρων, ενώ το 1933 απλώς «έβηξε» τρομάζοντας τους κατοίκους.Ωστόσο, τον Ιούνιο του 1996 άρχισε να καταγράφεται στο νησί μια ασυνήθιστη μικροσεισμική δραστηριότητα, η οποία για σχεδόν ενάμιση χρόνο αναστάτωνε τους κατοίκους, κυρίως στο χωριό Μανδράκι. Οι επιστήμονες είχαν θορυβηθεί, καθώς εκτιμούσαν ότι το ηφαίστειο ξυπνούσε. Ξαφνικά όμως, η γη σταμάτησε να τρέμει και έκτοτε η περιοχή ηρέμησε...Στη Νίσυρο υπάρχουν πέντε κρατήρες, εκ των οποίων μεγαλύτερος, ο «Στέφανος», όπως τον έχουν ονομάσει οι επιστήμονες, έχει διάμετρο 260 μέτρων και βάθος 30 μέτρων. «Πρόκειται για ένα κοιμώμενο ενεργό ηφαίστειο και θεωρείται το δεύτερο σε σπουδαιότητα από τα μεγάλα ηφαιστειακά κέντρα της Ελλάδας» σημειώνει ο καθηγητής.ΣΟΥΣΑΚΙΜόλις 70 χιλιόμετρα από την Αθήνα, στην περιοχή των Αγίων Θεοδώρων Κορινθίας, βρίσκεται το ηφαίστειο του Σουσακίου. Οπως μας εξηγεί ο καθηγητής Κώστας Κυριακόπουλος, «είναι ένα ιδιαίτερο ηφαίστειο, καθώς δεν έχει καλδέρα αλλά δεκάδες στόμια (τρύπες), από τα οποία βγαίνουν ατμίδες, που είναι γνωστές και ως μοφέττες. Από τα σπηλαιώματα στο κέντρο του ηφαιστείου αναδύονται αέριες φάσεις με θερμοκρασία που αγγίζει τους 42 βαθμούς Κελσίου, οι οποίες επιδρούν και αλλοιώνουν τα περιβάλλοντα πετρώματα, με αποτέλεσμα να σχηματίζονται διάφορα ένυδρα δευτερογενή υλικά». Συνεχίζοντας μας λέει: «Στη συγκεκριμένη περιοχή πραγματοποιούμε μετρήσεις αερίων που στοχεύουν στον προσδιορισμό των ηφαιστειολογικών χαρακτηριστικών του ηφαιστείου στον χρόνο και τον χώρο. Πρόσφατες μετρήσεις έδειξαν την ύπαρξη μεθανίου και υδρόθειου σε πολύ μικρές ποσότητες και διοξειδίου του άνθρακα σε ποσοστό που φθάνει το 95%».Η γένεσή του χάνεται στα βάθη των χιλιετηρίδων. Συγκεκριμένα, έχει προσδιοριστεί με γεωχρονολογήσεις σε πετρώματα ότι το ηφαίστειο δραστηριοποιήθηκε πριν από 2,7 εκατομμύρια χρόνια. Μπορεί να μη συγκαταλέγεται στα μεγαλύτερα ηφαίστεια της Ελλάδας, αλλά το γεγονός ότι «κοιμάται ανήσυχα» συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των επιστημόνων.ΜΕΘΑΝΑΗ χερσόνησος των Μεθάνων θεωρείται εξ ολοκλήρου αποτέλεσμα παλαιότερης ηφαιστειακής δραστηριότητας και χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη τριάντα περίπου ηφαιστειακών κέντρων. Οπως επισημαίνει ο κ. Κυριακόπουλος, «η ηφαιστειότητα της περιοχής ξεκίνησε πριν από 900.000 χρόνια, ενώ η τελευταία έκρηξη πραγματοποιήθηκε από τον κρατήρα που βρίσκεται δίπλα στo Καμένο Βουνό και σύμφωνα με τις αναφορές του Στράβωνα ανάγεται στο 250 π.Χ. Η λάβα που εκχύθηκε τότε έφτασε μέχρι τη θάλασσα, προεκτείνοντας τη στεριά στο συγκεκριμένο σημείο για μερικά μέτρα. Ο βασικός αυτός κρατήρας έχει 100 μέτρα διάμετρο και 25 μέτρα βάθος». Σύμφωνα με τον ίδιο, σήμερα στο ηφαίστειο των Μεθάνων παρατηρούνται μεταηφαιστειακά φαινόμενα, κυρίως με τη μορφή ατμίδων και θερμών πηγών.ΜΗΛΟΣ«Η ηφαιστειότητα της Μήλου χαρακτηρίζεται από πέντε ηφαιστειακές ενότητες. Η νεότερη ηφαιστειακή δραστηριότητα εκδηλώθηκε στα ηφαιστειακά κέντρα της Φυριπλάκας και της Τραχήλας» αναφέρει ο κ. Κυριακόπουλος. Οπως επισημαίνει, «μεγάλο μέρος του νησιού καλύπτεται από ηφαιστειακά προϊόντα, όπως λάβες, τόφφους, κίσσηρη και λασπορροές». Χαρακτηριστικό δείγμα του ηφαιστειακού παρελθόντος του νησιού αποτελεί το Σαρακίνικο. «Καλύπτεται από μεγάλες ποσότητες τόφφων και άλλων ιζηματογενών σχηματισμών, ενώ το τοπίο μοιάζει σεληνιακό με περίεργους γεωμορφολογικούς σχηματισμούς και παντελή έλλειψη βλάστησης» αναφέρει ο καθηγητής. Αλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι οι κίτρινες αποχρώσεις των πετρωμάτων στο Παλιοχώρι και στα Θειορυχεία, που προκαλούνται από την ύπαρξη θείου.Ωστόσο, μικρότερα σε μέγεθος και σημασία ηφαίστεια βρίσκονται στη Σκύρο, τη Χίο, τη Θήβα, στον Εβρο, στην Εδεσσα, την Κίμωλο, την Αίγινα, καθώς και στη Βόρεια Εύβοια.Προβλέψιμη η έκρηξη«Η έκρηξη ενός ηφαιστείου μπορεί να προκαλέσει σημαντικά προβλήματα στην ευρύτερη εκρηξιγενή ζώνη, ωστόσο στατιστικές μελέτες έχουν αποδείξει ότι άλλα φυσικά φαινόμενα, όπως σεισμοί ή πλημμύρες, μπορούν να επιφέρουν περισσότερους θανάτους και ακόμα πιο καταστροφικές συνέπειες» αναφέρει ο κ. Κυριακόπουλος καθησυχάζοντας για τους «περιορισμένους», όπως υπογραμμίζει, κινδύνους που κρύβουν τα ηφαίστεια του ελλαδικού χώρου. Οπως λέει, «η έκρηξη ενός ηφαιστείου ανήκει στην κατηγορία των φυσικών καταστροφών που είναι δυνατόν να προβλεφθούν, καθώς η έντονη σεισμική δραστηριότητα, οι μεταβολές στο τοπογραφικό ανάγλυφο και οι αλλαγές στη θερμοκρασία και τη χημική σύσταση των αερίων και των θερμών πηγών συγκαταλέγονται στα πρόδρομα σημάδια μιας επερχόμενης έκρηξης».Για τους λόγους αυτούς οι επιστήμονες παρακολουθούν από κοντά τα ενεργά ηφαίστεια της χώρας μας. «Τα ηφαίστεια της Σαντορίνης και της Νισύρου παρακολουθούνται με τη χρήση σταθμών καταγραφής αερίων, σεισμογράφων και GPS (Global Positioning System), ενώ στα ηφαίστεια του Σουσακίου και των Μεθάνων πραγματοποιούνται συχνές in situ μετρήσεις των αέριων φάσεων. Η συνεχής μελέτη των δεδομένων μπορεί να δώσει σαφή συμπεράσματα για την ηφαιστειότητα της εκάστοτε περιοχής» προσθέτει ο καθηγητής.Η επιβλητική ΑίτναΜπορεί η Ελλάδα να διαθέτει ενεργά ηφαίστεια, ωστόσο το πλέον δραστήριο ηφαίστειο της Ευρώπης βρίσκεται στην Ιταλία. Ο λόγος για την επιβλητική Αίτνα, η οποία με ύψος 3.350 μέτρων δεσπόζει στις ανατολικές ακτές της Σικελίας. Στις 26 Οκτωβρίου του 2002 η Αίτνα εξερράγη δημιουργώντας «μια τεράστια στήλη από ηφαιστειακή τέφρα που έφτασε σε ύψος τα 6 χιλιόμετρα» μας ενημερώνει ο καθηγητής Κώστας Κυριακόπουλος. Με τη βοήθεια των ανέμων, η τέφρα έφτασε μέχρι την Κεφαλλονιά, που βρίσκεται σε απόσταση 500 χιλιομέτρων από το ηφαίστειο.Ο Ελληνας καθηγητής και ο Ιταλός συνάδελφός του Πιερφρανσέσκο Ντελίνο μελέτησαν το φαινόμενο και κατέληξαν σε ένα πολύ ενδιαφέρον συμπέρασμα: διαπίστωσαν δηλαδή ότι η έκρηξη δεν οφειλόταν σ’ αυτό καθαυτό το μάγμα αλλά στην αντίδρασή του με εξωτερικής προέλευσης νερό. «Αυτό το εύρημα προσθέτει ένα νέο σενάριο στην κατά τα άλλα ήπια δραστηριότητα της Αίτνας» ανέφεραν στην εργασία τους οι επιστήμονες, προειδοποιώντας ότι, «αν μια μεγαλύτερη ποσότητα νερού ήταν διαθέσιμη σε μια μελλοντική δραστηριοποίηση του ηφαιστείου, όπως για παράδειγμα το συγκεντρωμένο χιόνι στην κορυφή του ηφαιστείου κατά τους χειμερινούς μήνες, θα μπορούσε ενδεχομένως να πυροδοτήσει πιο ενεργητικές και επιζήμιες φρεατομαγματικές εκρήξεις». Εκτός από συνέπειες στο περιβάλλον και στους κατοίκους παρακείμενων πόλεων, η ηφαιστειακή τέφρα θα μπορούσε να προκαλέσει «σοβαρά προβλήματα στις αεροπορικές συγκοινωνίες» σημείωναν οι δύο επιστήμονες οκτώ χρόνια πριν.